Ontheemd op eigen plek

Wanneer we het hebben over ontheemd zijn, associëren we dit vaak met het verblijven in het buitenland, op een onbekende plek, of met heftigere situaties waarin mensen uit hun eigen land zijn gevlucht en een nieuwe plek moeten vinden. Door ontheemd te definiëren als iets wat alleen plaatsvindt binnen landsgrenzen, missen we de diepere betekenis en het bijbehorende gevoel. Ontheemd zijn gaat verder dan enkel fysieke verplaatsing.

Wat betekent 'heem'?

Het tegenovergestelde van ontheemd is ‘heem’. Heem verwijst naar je woonplek, je geboortegrond – begrippen die allerlei associaties oproepen. Maar wat betekent thuis zijn voor iemand? Je huis hoeft niet per se je thuis te zijn. Voor mij schuurt ontheemd zijn ook tegen cultuur aan, en tegen het gevoel van ergens thuis horen. Misschien raakt het zelfs aan een diepere laag, waarin het gaat over jezelf mogen en kunnen zijn.

De tijdsgeest van nu

Als ik om me heen kijk, zie ik veel ontheemde mensen. Mensen die het gevoel van thuis niet meer echt ervaren. Dit kan op verschillende manieren spelen. Sommigen zijn letterlijk gevlucht en hebben hun familie en geboortegrond achter zich gelaten. Maar ik zie dit gevoel ook steeds vaker in het Westen, als gevolg van het verlies van cultuur. Met het verlies van cultuur bedoel ik niet zozeer het verdwijnen van feesten zoals Sinterklaas, maar iets diepers: de essentie van cultuur zelf.

Het verlies van rituelen

Ik sprak hier onlangs over met een familielid. In veel niet-westerse culturen wordt nog veel waarde gehecht aan geloof, aan orale tradities en aan verhalen die van generatie op generatie worden doorgegeven. Overgangsrituelen worden gevierd en gezien als heilige momenten. In het Westen draaien verjaardagen vooral om hoe grootser, hoe beter. Het draait vaak om hoe zichtbaar het is voor de buitenwereld hoe goed we het hebben. De idee van ‘alles is maakbaar’ doordringt zelfs de overgebleven rituelen en vieringen die we nog kennen.

Gebrek aan rituelen in onze samenleving

Er zit weinig tot geen ritueel karakter meer in het vieren van verjaardagen, of bijvoorbeeld in de postpartum periode. De secularisatie in Nederland heeft het vacuüm dat daardoor ontstond opgevuld met wetenschap en een sterk maakbaarheidsideaal dat onze samenleving domineert. We kennen nauwelijks nog orale tradities. Wie van ons heeft nog een receptenboekje met authentieke recepten van grootmoeder? Ik denk dat het er maar weinig zijn. Soms kennen we onze eigen afkomst niet eens, door scheidingen of een moeilijke jeugd waarin geen ruimte was om de eigen identiteit te ontwikkelen. Er zijn nog maar weinig plekken waar we terecht kunnen met vragen of gevoelens van ontheemd zijn.

Moderne termen als pleisters

Wanneer we in therapie gaan of ons begeven in de wereld van zelfontwikkeling, worden we overladen met termen zoals 'attachment style' of 'trauma bonding'. Hoewel deze termen nuttig kunnen zijn om zaken te verwoorden, zijn ze soms niet meer dan een pleister op een open wond. Ze kunnen ons zelfs verder van onszelf verwijderen, waardoor we onszelf nog meer als 'gebroken' gaan zien.

Het zoeken naar houvast bij goeroes en influencers

We zoeken vaak ons heil bij goeroes en influencers op het internet om de leegte te vullen van het gevoel van ergens thuis horen. In plaats van te kijken naar wat de mensen om ons heen daadwerkelijk doen, hechten we meer waarde aan wat er op social media gepost wordt. We ontlenen moraliteit en betekenis aan het online leven van iemand, zonder ons af te vragen of dat beeld echt is, of enkel een perfecte illusie. We geloven eerder iemand die we helemaal niet kennen maar wel 30.000 volgers op Instagram heeft, dan dat we steun en houvast zoeken in de verhalen van de mensen om ons heen.

Hoe kunnen we ons thuis voelen?

Hoe kunnen we dan toch een gevoel van thuis ervaren? Dit vraagstuk heeft meerdere lagen. Een van de belangrijkste, denk ik, is verbinding maken met de plek waar je woont. Het gevoel van gemeenschap – of in het Engels, community. Met community bedoel ik niet je Instagram-volgers of het idee dat we een stuk land moeten kopen om daar rond een kampvuur kumbaya te zingen. Het kan veel kleiner zijn. Bijvoorbeeld de buschauffeur groeten of een praatje maken met je buurman. Door je actief in te zetten voor de plek waar je woont, kun je al een gevoel van gemeenschap ervaren. Dit zijn de eerste stappen naar cultuurherstel.